Is dat nou kunst of…?
Het is het overdenken waard om een passend antwoord op deze vraag te vinden. Een korte beschouwing geeft wellicht meer duidelijkheid.
De 14 op doek geschilderde kruiswegstaties in de kerk van Handel zijn vervaardigd in de kunstwerkplaatsen van de firma Cuypers & Co. Aanwijzingen hiervoor vinden wij in De Zuid-Willemsvaart uit die tijd. En ‘In mei 1900 zijn alle staties geplaatst’ zo valt te lezen in het archief van de gemeente Gemert-Bakel. Joseph Cuypers kennen wij als de vermaarde architect van de grote verbouwing van de toenmalige Handelse kapel in 1895.
Een signatuur van de schilder of een naamstempel op de schilderijen ontbreekt. Op zich is dat niet vreemd want op andersoortig kunstelijk kerkmeubilair zoals altaren, preekstoelen en glas in lood ramen van de firma Cuypers & Co ontbreken ook de namen van de vormgevende ambachtslieden. Dit is ook wel verklaarbaar want kunstschilders, beeldhouwers, glazeniers etc. die toentertijd in dienst van een bedrijf hun ambacht bedreven werden gezien als gewone handwerkslieden.
Het zal om die reden vrijwel onmogelijk zijn om uit de afbeeldingen sec te kunnen herleiden wie de feitelijke schilder is geweest, dit in tegenstelling tot een schilderij van bijvoorbeeld Vincent van Gogh of Herman Brood. En het gegeven dat veel geschilderde kruiswegen uit die periode gelijksoortig zijn maakt het er niet gemakkelijker op. Ook waren er veel zelfstandig werkende kruiswegschilders in Nederland zoals de bekende Kees Dunselman (1863-1931) en de broers Albin en Paul Windhausen die ook in de jaren voor en na 1900 actief waren. Zet je hun (overigens wel gesigneerde) geschilderde kruiswegen naast die uit de kerk van Handel dan vallen meteen gelijkenissen op in compositie en vormgeving.
Hoe dit komt en om de artistieke oorsprong en religieuze waarde van de Handelse geschilderde kruisweg te kunnen begrijpen maken we een sprongetje terug in de tijd.
De Beuroner Kunstschule
In geschilderde en gebeeldhouwde kruiswegstaties uit de periode van voor 1850 zien we vaak uitbundige voorstellingen met rijkelijk veel figuren in dramatische en tamelijk geënsceneerde poses en bewegingen. Zo vanaf rond 1850 verspreidt zich vanuit Duitsland over zowat geheel Europa een nieuwe kunststroming, de Beuroner Kunstschule. Het vernieuwende karakter zit hem in het uitsluiten van romantische en overdadige theatrale aspecten in religieuze voorstellingen. De uitbundigheid van voor die tijd maakt plaats voor meer sobere en later zelfs abstracte vormen (Willibrord Verkade, Jan Toorop) waarbij al het overtollige verdwijnt. De plooien van de gewaden worden minder gecompliceerd en de poses maken een statige indruk, ook de kleuren worden zachter en geëffend aangebracht. De afbeeldingen boeten echter niet in aan symboliek. Integendeel zelfs want de figuren worden plechtig en strak afgebeeld waardoor het sacrale effect juist wordt geaccentueerd. Niets in de voorstelling hoort af te leiden van waar het uiteindelijk om gaat. Het is een stijl die in Nederland pas echt opgang vindt na 1899. Maar Joseph Cuypers zal er later op wijzen dat overeenkomstig met de opkomst van deze stijlbeweging al voor 1899 een soortgelijke ontwikkeling in hun ateliers zijn intrede gedaan heeft. Zo bezien zijn de geschilderde kruiswegstaties in de kerk van Handel, waarin de kenmerken van een progressieve kunstrichting duidelijk aanwezig zijn, een uiting van een nieuwe expressieve kerkelijke kunstvorm. Wij mogen dan ook gerust aannemen dat de kruisweg in de kerk van Handel het predicaat kunst verdient. Zij sieren al vanaf 1900 de wanden van de kerk.
De 14 kruiswegstaties van de kerk Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming in Handel:
En dan nog even dit
De meeste kruiswegen beelden de lijdensweg van Jezus Christus naar Golgota af van links naar rechts. In de kerk dus van de noord(-oost)wand via de westwand naar de zuid(-oost)wand of anders gezegd tegen de wijzers van de klok in. Maar in het parochiepark is dat andersom. Daar loopt de kruisweg met de klok mee, rechtsom dus. Niet echt bijzonder natuurlijk maar opmerkelijk wordt het bij statie VIII (Jezus troost de wenende vrouwen). Jezus loopt niet meer naar rechts maar zeult met het kruis op zijn schouder naar links, terug in de richting vanwaar hij kwam: statie VII (Tweede val van Jezus onder het kruis). Och, het is niet meer dan een beetje curieus. Een voor de hand liggende verklaring hiervoor kan zijn dat statie VIII aanvankelijk aan de overzijde van het pad was gepland maar om een of andere reden op zijn huidige plaats terecht is gekomen. Wie het weet mag het zeggen.
Ook opmerkelijk. In de jaren 40 van de vorige eeuw bleek dat de oorspronkelijke kruiswegstaties in dermate slechte staat verkeerden dat besloten werd om deze te vervangen. Beeldend kunstenaar Manus Evers werd deze opdracht gegund. In 1948 leverde hij een eerste in steen gebeeldhouwde statie af: statie VIII (Jezus troost de wenende vrouwen). Deze statie heeft een plaats gekregen aan de achterzijde van de kerk. Waarom statie VIII in de kruisweggang toentertijd niet werd vervangen is onduidelijk. Ons parochiepark beschikt nu wel over twee kruiswegstaties VIII. Toch wel uniek.
Disclaimer:
In deze beknopte beschouwing wordt geprobeerd de herkomst van de door de kunstateliers van de firma Cuypers & Co vervaardigde kruisweg in de Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming kerk in Handel toe te lichten en op (religieuze) waarde te schatten. Het artikel pretendeert zeker niet om volledig te zijn. Van enkele bijgevoegde afbeeldingen is het niet duidelijk of zij auteursrechtelijk beschermd zijn.
Bronnen:
Delpher; De Zuid-Willemsvaart; 28 okt 1899, 10 mrt 1900
Standaert, Felix; (september 2012); Opkomst en echec van een integere stijl, pg 44; https://www.dekovel.org/archief/artikels/De_Kovel_24_Standaert.pdfh
Van Hellenberg Hubar, Bernadette; (08 oktober 2024); Joseph Cuypers Urbanuskerk Nes aan de Amstel: Kruisweg; https://www.vanhellenberghubar.org/index.php/archief/webitems/joseph-cuypers-urbanuskerk/
Peter Lathouwers: In: In eeren ende oirbaar onser vrouwe te Haenle; 2005
Door: Bert Coppens